varzeshi

چاقی و سندروم متابولیک (که شامل چاقی شکمی، فشار خون بالا، قند خون بالا، و سطوح غیرطبیعی چربی خون است) به طور فزاینده‌ای به عنوان عوامل خطر مهم برای تشکیل سنگ کلیه شناخته می‌شوند. این ارتباط نه تنها از طریق افزایش شیوع بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت نوع 2 و فشار خون بالا است، بلکه از طریق مکانیسم‌های بیوشیمیایی خاصی نیز صورت می‌گیرد که بر ترکیب ادرار تأثیر می‌گذارند.

یکی از مهمترین تغییرات مرتبط با چاقی و سندروم متابولیک، افزایش اسیدیته ادرار (کاهش pH ادرار) است. افراد چاق اغلب دچار مقاومت به انسولین هستند، که می‌تواند توانایی کلیه‌ها را در دفع اسید به درستی مختل کند. این امر منجر به تولید ادرار اسیدی‌تر می‌شود. ادرار اسیدی محیطی ایده‌آل برای تشکیل سنگ‌های اسید اوریک فراهم می‌کند، حتی اگر سطح اسید اوریک خون لزوماً بالا نباشد. این موضوع یکی از دلایلی است که سنگ‌های اسید اوریک در افراد چاق شیوع بیشتری دارند.

علاوه بر pH ادرار، چاقی و سندروم متابولیک می‌توانند بر سایر عوامل سنگ‌ساز نیز تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، در برخی مطالعات، افزایش دفع اگزالات و سدیم در ادرار در افراد چاق مشاهده شده است که می‌تواند خطر تشکیل سنگ‌های کلسیم اگزالات را نیز افزایش دهد. همچنین، کم‌آبی ناشی از تعریق بیشتر در افراد چاق و الگوهای غذایی نامناسب مرتبط با چاقی، مانند مصرف بالای نمک و نوشیدنی‌های شیرین، می‌توانند به تشکیل سنگ کلیه کمک کنند.

مدیریت وزن و اصلاح سندروم متابولیک می‌تواند نقش کلیدی در پیشگیری و درمان سنگ کلیه در این جمعیت ایفا کند. کاهش وزن، تغییرات رژیم غذایی (مانند کاهش مصرف قندهای ساده و پروتئین حیوانی، افزایش مصرف میوه‌ها و سبزیجات برای قلیایی کردن ادرار) و کنترل دیابت و فشار خون، همگی می‌توانند به بهبود ترکیب ادرار و کاهش خطر تشکیل سنگ کمک کنند. در برخی موارد، داروهایی برای قلیایی کردن ادرار یا کاهش سطح اسید اوریک ممکن است تجویز شوند.

علائم و نشانه‌های بالینی سنگ کلیه می‌توانند از هیچ علامتی (در موارد سنگ‌های کوچک و بدون انسداد) تا دردهای شدید و غیرقابل تحمل متغیر باشند. شدت علائم به اندازه سنگ، محل آن در دستگاه ادراری و وجود یا عدم وجود انسداد و عفونت بستگی دارد. شایع‌ترین و مشخص‌ترین علامت، کولیک کلیوی (Renal Colic) است که یک درد شدید، نوسانی و برنده است و به طور ناگهانی شروع می‌شود. این درد معمولاً در ناحیه پهلو یا پشت، درست زیر دنده‌ها، احساس می‌شود و می‌تواند به سمت شکم، کشاله ران و حتی اندام تناسلی تیر بکشد.

کولیک کلیوی زمانی رخ می‌دهد که سنگ در حالب (لوله‌ای که ادرار را از کلیه به مثانه منتقل می‌کند) گیر کرده و باعث انسداد جریان ادرار و کشیدگی حالب و کپسول کلیه می‌شود. درد معمولاً با تهوع و استفراغ همراه است و بیمار در تلاش برای یافتن یک وضعیت راحت، بی‌قرار است. شدت درد می‌تواند بسیار زیاد باشد و به حدی برسد که بیمار نیاز به مراجعه اورژانسی به پزشک پیدا کند. برخلاف دردهای دیگر، حرکت و تغییر وضعیت معمولاً درد کولیک کلیوی را تسکین نمی‌دهد.

علاوه بر درد، سایر علائم شایع سنگ کلیه شامل خون در ادرار (هماچوری) است. این خون می‌تواند به صورت آشکار (ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای) یا میکروسکوپی (فقط در آزمایش ادرار قابل تشخیص) باشد. هماچوری ناشی از خراشیدگی مجاری ادراری توسط سنگ است. همچنین، ممکن است بیماران احساس سوزش هنگام ادرار (دیسوریا)، تکرر ادرار یا فوریت ادراری را تجربه کنند، به خصوص اگر سنگ در قسمت پایینی حالب و نزدیک مثانه قرار گرفته باشد و باعث تحریک مثانه شود.

در صورت وجود عفونت همزمان با سنگ، علائم دیگری مانند تب و لرز، درد شدیدتر، و بوی بد ادرار نیز ممکن است ظاهر شوند. عفونت کلیه (پیلونفریت) ناشی از سنگ می‌تواند یک وضعیت اورژانسی باشد و نیاز به درمان فوری دارد. در مواردی که سنگ به آرامی در کلیه رشد می‌کند و انسدادی ایجاد نمی‌کند (مانند برخی سنگ‌های شاخ گوزنی)، ممکن است هیچ علامتی وجود نداشته باشد و سنگ به طور اتفاقی در تصویربرداری برای سایر دلایل کشف شود.

رابطه بین سنگ کلیه و بیماری‌های استخوانی، به ویژه آنهایی که بر متابولیسم کلسیم تأثیر می‌گذارند، یک جنبه مهم در ارزیابی بیماران سنگ‌ساز است. یکی از شایع‌ترین این ارتباطات، با هایپرپاراتیروئیدیسم (Hyperparathyroidism) است، چه اولیه و چه ثانویه. غدد پاراتیروئید مسئول تنظیم سطح کلسیم در خون هستند و هورمون پاراتیروئید (PTH) ترشح می‌کنند. در هایپرپاراتیروئیدیسم اولیه، یک یا چند غده پاراتیروئید بیش از حد فعال می‌شوند و PTH اضافی ترشح می‌کنند که منجر به افزایش سطح کلسیم در خون (هایپرکلسمی) می‌شود.

این هایپرکلسمی باعث افزایش فیلتراسیون کلسیم توسط کلیه‌ها و در نتیجه افزایش دفع کلسیم در ادرار (هایپرکلسیوری) می‌شود. افزایش کلسیم در ادرار یکی از قوی‌ترین عوامل خطر برای تشکیل سنگ‌های کلسیم اگزالات و کلسیم فسفات است. بنابراین، در هر بیماری که با سنگ‌های کلسیمی عودکننده مواجه است، بررسی سطح PTH و کلسیم خون برای رد یا تأیید هایپرپاراتیروئیدیسم اولیه از اهمیت بالایی برخوردار است.

علاوه بر هایپرپاراتیروئیدیسم اولیه، برخی از بیماری‌های استخوانی دیگر یا شرایطی که بر سلامت استخوان تأثیر می‌گذارند نیز می‌توانند با سنگ کلیه مرتبط باشند. به عنوان مثال، در بیماری‌هایی مانند سارکوئیدوز یا برخی از سرطان‌ها، سطح کلسیم خون می‌تواند افزایش یابد که به نوبه خود خطر تشکیل سنگ کلیه را زیاد می‌کند. همچنین، بی‌حرکتی طولانی مدت یا تحلیل رفتن استخوان‌ها به هر دلیلی می‌تواند منجر به آزادسازی کلسیم از استخوان‌ها و افزایش دفع آن در ادرار شود.

مدیریت سنگ کلیه در بیماران مبتلا به بیماری‌های استخوانی، مستلزم درمان همزمان هر دو بیماری است. در مورد هایپرپاراتیروئیدیسم اولیه، ممکن است نیاز به جراحی برای برداشتن غده پاراتیروئید بیش فعال باشد. این عمل می‌تواند سطح کلسیم ادرار را به حالت عادی بازگرداند و به طور قابل توجهی خطر تشکیل سنگ‌های جدید را کاهش دهد. در سایر موارد، درمان بیماری استخوانی زمینه‌ای و اقدامات پیشگیرانه کلی برای سنگ کلیه (مانند مصرف مایعات کافی) نیز ضروری است.

عفونت‌های ادراری (UTIs) و سنگ کلیه ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند و می‌توانند به صورت دوطرفه بر هم تأثیر بگذارند. از یک سو، وجود سنگ در سیستم ادراری می‌تواند خطر ابتلا به عفونت‌های ادراری را به شدت افزایش دهد. سنگ‌ها می‌توانند به عنوان یک "لانه" برای باکتری‌ها عمل کنند و محیطی را فراهم آورند که باکتری‌ها بتوانند در آن رشد و تکثیر یابند و از بین بردن آنها با آنتی‌بیوتیک‌ها را دشوارتر سازند. سنگ‌ها همچنین می‌توانند جریان طبیعی ادرار را مسدود کرده و باعث رکود ادرار شوند که خود یک عامل خطر عمده برای عفونت است.

از سوی دیگر، برخی از عفونت‌های ادراری خاص می‌توانند مستقیماً به تشکیل سنگ کلیه منجر شوند، به ویژه سنگ‌های استروویت (Struvite) که به سنگ‌های عفونی نیز معروفند. این سنگ‌ها معمولاً در اثر عفونت باکتری‌هایی مانند پروتئوس (Proteus)، کلبسیلا (Klebsiella) یا سودوموناس (Pseudomonas) ایجاد می‌شوند. این باکتری‌ها آنزیمی به نام اوره‌آز تولید می‌کنند که اوره موجود در ادرار را به آمونیاک و دی‌اکسید کربن تجزیه می‌کند. این فرآیند باعث افزایش pH ادرار و قلیایی شدن آن می‌شود.

محیط ادرار قلیایی، همراه با وجود آمونیوم، منیزیوم و فسفات، شرایط ایده‌آلی را برای کریستالیزاسیون و تشکیل سنگ‌های استروویت فراهم می‌کند. این سنگ‌ها می‌توانند به سرعت رشد کرده و به اندازه‌های بسیار بزرگ، گاهی اوقات به شکل شاخ گوزن (Staghorn calculi) در حفره‌های کلیه درآیند. سنگ‌های استروویت اغلب بدون علامت هستند، اما می‌توانند منجر به عفونت‌های ادراری مزمن و عودکننده، تب، درد پهلو و در نهایت آسیب شدید به کلیه و حتی نارسایی کلیوی شوند.

مدیریت سنگ‌های عفونی (استروویت) چالش‌برانگیز است و معمولاً نیاز به حذف کامل سنگ از طریق جراحی (مانند PCNL) و درمان طولانی‌مدت آنتی‌بیوتیکی برای ریشه‌کن کردن عفونت دارد. اگر حتی یک قطعه کوچک از سنگ باقی بماند، باکتری‌ها می‌توانند دوباره در آن مستقر شده و باعث عود سریع سنگ و عفونت شوند. بنابراین، در بیماران با سنگ کلیه و عفونت‌های ادراری مکرر، اهمیت بررسی دقیق برای شناسایی نوع سنگ و درمان همزمان عفونت و سنگ برای جلوگیری از عوارض جدی بسیار زیاد است.

بیماری‌های التهابی روده (IBD)، شامل بیماری کرون و کولیت اولسراتیو، می‌توانند خطر ابتلا به سنگ کلیه را در بیماران افزایش دهند. این ارتباط پیچیده است و عمدتاً به دلیل تغییرات در جذب مواد مغذی و الکترولیت‌ها در دستگاه گوارش است. یکی از مکانیسم‌های اصلی، افزایش جذب اگزالات است. در افراد سالم، کلسیم در روده به اگزالات متصل شده و مانع جذب آن می‌شود. اما در بیماران IBD، به دلیل التهاب و آسیب به روده، چربی‌ها به خوبی جذب نمی‌شوند و با کلسیم پیوند می‌خورند. این باعث می‌شود اگزالات آزاد بماند و به راحتی از روده جذب شده و به کلیه‌ها برسد.

افزایش جذب اگزالات منجر به وضعیتی به نام هایپراگزالوری روده‌ای می‌شود، که یکی از دلایل اصلی تشکیل سنگ‌های اگزالات کلسیم در بیماران IBD است. این وضعیت به ویژه در بیمارانی که بخش‌هایی از روده کوچک آنها برداشته شده (به عنوان مثال، در جراحی‌های ایلئال) یا دچار سوء جذب چربی شدید هستند، شایع‌تر است. از دست دادن آب و الکترولیت‌ها به دلیل اسهال مزمن نیز می‌تواند باعث کم‌آبی و غلیظ شدن ادرار شود، که خود عامل خطر دیگری برای تشکیل سنگ است.

علاوه بر هایپراگزالوری، سایر عوامل نیز می‌توانند در افزایش خطر سنگ کلیه در بیماران IBD نقش داشته باشند. برخی بیماران ممکن است دچار اسیدوز متابولیک مزمن شوند، که می‌تواند pH ادرار را کاهش داده و خطر تشکیل سنگ‌های اسید اوریک را افزایش دهد. همچنین، استفاده از برخی داروها برای درمان IBD، مانند استروئیدها، می‌تواند بر متابولیسم کلسیم تأثیر گذاشته و به تشکیل سنگ کمک کند.

مدیریت سنگ کلیه در بیماران IBD نیازمند رویکردی چند رشته‌ای است. علاوه بر درمان خود سنگ، توجه به بیماری زمینه‌ای IBD و تنظیم رژیم غذایی برای کاهش جذب اگزالات اهمیت بالایی دارد. توصیه به مصرف کافی مایعات، محدود کردن غذاهای با اگزالات بالا، و در برخی موارد، استفاده از مکمل‌های کلسیم با وعده‌های غذایی برای کاهش جذب اگزالات، از جمله اقدامات پیشگیرانه است. در موارد شدیدتر، ممکن است داروهایی برای کاهش جذب اگزالات یا افزایش حلالیت آن در ادرار تجویز شود.